Izložba pod nazivom „Srbi u Velikoj istočnoj krizi (1875–1878): 150 godina od početka ratova za oslobođenje i ujedinjenje“ otvorena je sinoć u Gradskoj galeriji ,,Rajko Petković” u Srpcu, u organizaciji Narodne biblioteke.

Autori izložbe su prof. dr Borivoje Milošević i doc. dr Radovan Subić, sa Katedre za istoriju Filozofskog fakulteta Univerziteta u Banjoj Luci, a izložba obuhvata 20 panoa na kojima su prikazane fotografije, arhivska građa, novinski članci i različite publikacije iz tog perioda.

Pozdravljajući prisutne posjetioce, direktor biblioteke Slaviša Stojković rekao je da je sinoćna izložba posvećena 150. godišnjici od početka ratova za oslobođenje i ujedinjenje, te da nas postavka vraća u jedan od najznačajnijih perioda u istoriji srpskog naroda – doba kada je, na temeljima stradanja, počelo novo poglavlje u borbi za slobodu i ujedinjenje srpskog naroda.

„Povod za večerašnju izložbu je 150 godina od početka Istočne krize – događaja koji je iz temelja izmijenio odnose na Balkanu i uticao na sudbinu srpskog naroda. Sve je počelo u ljeto 1875. godine, kada je iz Nevesinja odjeknula prva puška. Nevesinjska puška nije bila samo pucanj protiv osmanske vlasti – to je bio krik slobode, iskra koja je zapalila plamen ustanka širom Hercegovine, Bosne, Stare Srbije i Crne Gore. Velika istočna kriza izrodila je srpsko-turske ratove, otvaranje srpskog pitanja u evropskoj diplomatiji i, konačno, Berlinski kongres, koji je donio evropsko priznanje srpske države. Taj period označava prelomni trenutak kada je ideja slobode postala stvarnost, a žrtva naroda dobila svoje istorijsko opravdanje”, rekao je Stojković i dodao da će posjetioci na otvorenoj izložbi osjetiti duh stradanja, nadu i snagu koja je iznjedrila novu stranicu naše nacionalne istorije.

Prof. dr Borivoje Milošević istakao je da je izložba posvećena obilježavanju 150 godina od početka Velike istočne krize, te da je njena koncepcija zasnovana na radovima predstavljenim tokom naučnog skupa održanog u maju na Filozofskom fakultetu u Banjaluci. Naglasio je da je cilj bio da se prikaže jedan od ključnih trenutaka nacionalne istorije, kada su se preci srpskog naroda digli u trogodišnji oružani ustanak sa težnjom da ostvare slobodu i ujedinjenje sa Srbijom i Crnom Gorom.

„Godina 1875. je jedna od najznačajnijih u srpskoj istoriji. Što se tiče 19. vijeka, ona je u ravni sa 1804. i početkom Prvog srpskog ustanka, s tim što kraj toga procesa nije bio toliko uspješan i plodotvoran kao što su željeli naši preci. Jula 1875. godine, kada je došlo do tog prvog oružanog sukoba, kasnije poznatog kao ‘Nevesinjska puška’, činilo se da je to samo još jedan u nizu incidenata, ali je za nekih mjesec dana preraslo u otvoreni ustanak na području današnje istočne Hercegovine, a od sredine avgusta ustanak se proširio i na naše krajeve. Politički odnosi počinju da se komplikuju, uslijedio je niz diplomatskih kriza, da bi u proljeće 1876. došlo do famoznih aprilskih dešavanja u Bugarskoj. U ljeto 1876. srpske kneževine ulaze u rat sa Osmanskim carstvom, a sva velika nadanja završila su se Berlinskim kongresom”, rekao je Milošević i dodao da je potom nastupilo doba austro-ugarske okupacije, koje je pokazalo da srpski narod, osim puškom, zna da vlada i perom, i da su važni škola, obrazovanje i crkva.

Doc. dr Radovan Subić rekao je da je izložba pokušaj da se na dostojan način obilježi jedan od najznačajnijih događaja u srpskoj istoriji, uz podsjećanje da je od početka Velike istočne krize, koja je započela manjim oružanim sukobom u julu 1875. godine u Nevesinju, prošlo već 150 godina, a da se sukob već u avgustu proširio i na Krajinu. Subić je posebno skrenuo pažnju na jedan, kako je naveo, zanemaren dokument iz 1876. godine, u kojem se na više mjesta u Bosanskoj Krajini i istočnoj Hercegovini proglašava sjedinjenje Bosne sa Srbijom, a Hercegovine sa Crnom Gorom.

„Na Vidovdan 1876. godine, srpski ustanici ovdje u Bosanskoj Krajini su na četiri mjesta istovremeno proglasili sjedinjenje Bosne sa Kneževinom Srbijom. Istovremeno, na nekoliko mjesta u Hercegovini srpski ustanici su proglasili sjedinjenje sa Knjaževinom Crnom Gorom. Ta dva istorijska akta nijedna od sila nije prihvatila, ali u ovom kontekstu, u kojem govorimo, bitno je da su naši preci imali visoko razvijenu nacionalnu svijest i da se tim proglasima jasno ispoljava njihova želja i namjera zbog koje su se podigli na oružje. Dakle, i prije 150 godina, nosila nas je svijest o slobodi i za nju se davao život”, rekao je Subić.